روانشناسی دین از دیدگاه گوستاو یونگ

دین موضوعی بود که یونگ همواره به آن علاقه خاصی داشت، لیکن به تدریج و اندک اندک در نظریه و کار او جایگاه برجسته ای یافت. این تحول بی تردید با کوشش های شخصی او در سالهای ۱۹۱۲ تا ۱۹۱۷ آمد نیز بازتاب التزام او به نگرشی جامع درباره تجربه آدمی بود.

یونگ: چون دین مسلماً یکی از دیرینه ترین و مهمترین جلوه‌های ذهن آدمی است روشن است که هر روانشناسی ای که به ساختار روانی شخصیت انسان می‌پردازد نمی‌تواند این نکته را نادیده بگیرد که دین نه تنها پدیده‌ای اجتماعی و تاریخی است بلکه مورد توجه شخصی جمع کثیری از افراد نیز هست.

از جمله این افراد بیماران یونگ بودند که رویاها، خیالات و نقاشی های آنان نماد های زنده نیرومندی برای او فراهم آورد که بسیار شبیه به مواد دینی تاریخی بود حال آنکه این مواد برای بسیاری از آنان کاملاً ناشناخته بود.

تحول اندیشه یونگ درباره دین

نخستین مباحث یونگ درباره دین به زبانی بیان شده که به قول ریموند هاستی سراسر فرویدی است.  در نخستین چاپ(( اهمیت پدر در سرنوشت فرد)) که در ۱۹۰۹ منتشر شد یونگ چنین نوشت:

قدرت والدین هم چون سرنوشتی برتر کودک را هدایت می کند. اما وقتی کودک بزرگ می‌شود نبرد میان نگرش کودکانه او و هوشیاری روز افزونش آغاز میگردد.  سلطه والدین که از اوان کودکی اعمال می شود سرکوب می گردد و در ضمیر ناهشیار پنهان می شود اما از بین نمی رود. با رشته های ناپیدا اعمال ظاهراً فردی ذهن در حال بلوغ را هدایت می کند. موقعیت کودکانه مانند هر چیزی دیگری که به ورطه ناهوشیار در می‌افتد، احساسات ضعیف و شومی را فرا می فرستد، احساساتی که به طور پنهان از طریق نیروهای دنیوی دیگری هدایت می شود. اینها ریشه نخستین تصعید های مذهبی است. به جای پدر یا مجموعه رذایل و فضایلی که دارد، از یک سو خدایی کاملاً بلندمرتبه و از سوی دیگر شیطان پدید می آید.

 

 در چاپ سوم مقاله، که در آن تجدید نظر زیادی شده و تفصیل بیشتری یافته یونگ دو جمله آخر نقل قول مذکور را حذف کرده و در عوض سخنی در مورد کهن الگوی ازلی پدر بر آن افزوده است، که هم تصویر پدر را در بر می گیرد و هم چهره خدایی یا اهریمنی ای را که جانشین پدر میشود.

در ۱۹۱۱ در نخستین چاپ نمادهای تحول، یونگ دین را از عوامل مثبت و دارای ارزش روانی می‌شمارد. نیز آنها را توهمی می داند که آدمی را در حالت روانی کودکان نگه میدارد. دین مطلوب شخص را از تعبد به جانب فهمیدن سوق می دهد:(( این مسیر خودمختاری اخلاقی، مسیر آزادی کامل است که در آن آدمی تکلیف خود را بدون اجبار و به دلخواه انجام می‌دهد و این ادای تکلیف از سر آگاهی دور از توهم و با اعتقاد به نمادهای دینی صورت می گیرد. این اعتقاد امری مثبت است که ما را کودک و بنابراین اخلاقاً متواضع نگه میدارد.))

پس یونگ دین را اشتباه اما اشتباهی مثبت تلقی می کرد.(( دین به آدمی نیرو و آرامش خاطر می دهد تا هیولای هستی بر او غالب نگردد.))  نماد دینی به لحاظ روانی حقیقت دارد زیرا باعث شده بشر از مرحله غریزی ناهوشیار فراتر رود و به بلندترین قله های اخلاقی و فرهنگی دست یابد. برای عوام مردم که نمی‌توانند به خودمختاری اخلاقی برسند، دین می تواند همچنان از حیث زیستی وظیفه مهم خود را انجام دهد. ( به نقل از هاستی)

در آغاز یونگ مفهوم خدا را نوعی فرافکنی انرژی روانی تلقی می کرد. به ویژه اسطوره خدای آفتاب را توصیف فرافکنده پیشرفت و پسرفت منظم این انرژی در طول زندگی فرد می دانست. در ۱۹۱۸ با پیدایش مفهوم خود و جایگاه آن در روان آدمی یونگ مفهوم خدا و کل جهان پیچیده پدیده های دینی را نه تنها فرافکنی فرایندهای روانی بلکه نماد های لازم می دانست که انسان ها را تبیین می کند و به سوی کمال روانی سوق می دهند.

یونگ به مسأله معنوی انسان مدرن، هم هرچه بیشتر توجه نشان داد، ماجراهای هولناک جنگ جهانی اول چنان تغییرات تکان‌دهنده‌ای در حیات معنوی بشر پدید آورد که وی را از اعتقادات مسلم و متکی بر نظام های دینی، اجتماعی و ی ای گسست که قرن ها دوام یافته بود.

انسان های نوین اشخاص شدیداً تنهایی هستند که با هوشیاری به دنیا آمده‌اند و بنابراین از برزخ آشفته و تیره ذهن خود آگاهند. آنها بار گناه خود را به دوش می کشند و می دانند که از سنت گسسته اند و پشتیبان های ناشناخته خود را ترک گفته اند. بنابراین تعریف یونگ بیشتر انسان‌ها حقیقتاً مدرن نیستند، زیرا آدمی اگر بخواهد بر قله یا درست بر لبه جهان بایستد و ورطه آینده پیش روی او باشد آسمانها بر فراز او و کل بشر با تاریخی که در غبار زمان های کهن گم می شود زیر پای او باشد باید از ژرف ترین و گسترده ترین هوشیاری و حداقل ناهوشیاری برخوردار باشد. چنین اشخاصی هرقدر هم به لحاظ فردی کامیاب باشند در سردرگمی و دلسردی عمیقی که وقایع فاجعه بار اخیر در پی داشته‌اند با بقیه مردم سهیم اند. آنها نیز در میانه تمدنی به سر می‌برند که تحت سلطه مادی گرایی و توفیقات اهریمنی علم و تکنولوژی است، تمدنی که در آن توده ها بر اثر محرومیت از نمادهای مناسب کهن الگو های از یاد رفته را بی وقفه بر اشخاص و ملت‌ها فرا می افکنند و بدین گونه آنها را به دشمنانی خطرناک بدل می کنند.

این آشفتگی معنوی علت اصلی روی آوردن جهانیان به روانشناسی و علاقه گسترده آنان به طالع بینی،  حکمت الهی،  احضار ارواح، و از این قبیل است.

کسانی که در پس این زندگی اند مخصوصا نیازمند نظامی فراگیر و اساساً دینی اند که باعث می شود روان به نحو شایسته رشد کند و فرد از روان رنجوری در امان بماند، تنها یک چشم انداز معنوی می تواند معنا و قالبی پدید آورد که برای زندگی انسان ضروری است.  یونگ در سخنانی که بارها از او نقل شده است گزارش می دهد که:

در میان همه بیمارانم در نیمه دوم زندگی یعنی بالای ۳۵ سال یک نفر هم نبوده است که مشکل او در نهایت یافتن بینشی مذهبی در مورد زندگی نبوده باشد. به جرئت می توان گفت که علت بیماری همه آنان این بود که آنچه را مذاهب زنده هر عصر به پیروان خود بخشیده‌اند از دست داده بودند و هیچ یک از آنان تا بینش مذهبی خود را باز به دست نیاورد شفا نیافت.

 

تعریف دین

 یونگ تاکید می کند که داشتن بینش دینی صرفاً به معنای گرایش به یک عقیده مشخص یا تعلق به یک سازمان دینی نیست. به گفته یونگ عقاید شکل های کدگذاری شده و متحجر تجربه اصیل دینی اند. عقاید جانشین تجربه بلاواسطه اند و از نمادهای مناسبی تشکیل می شوند که پرداخت شده و در چارچوب جزم یا آیین سازمان یافته ای قرار گرفته اند. عقاید و جزم ها برخلاف آنچه برخی منتقدان اظهار می دارند چندان خشک و متحجر نیستند، لیکن همه تغییر و تحولات در چارچوب عواملی شکل می گیرند که به طور اصیل تجربه شده‌اند و این امر نوع خاصی از محتوای جزمی و ارزش عاطفی را پدید می آورد. عقیده در عین این که باعث می‌شود برخی قالب های محدود اما معتبر پی‌درپی شکل بگیرند، فرد معتقد را از نیروهای بالقوه خطرناک و اخلالگر که در تجربه اصیل دینی عنان میگسلند در امان می دارد. متاسفانه عقاید هم مانند همه نظام های فراطبیعی در برابر پرتو جستجوگر عقل بی طرف آسیب پذیرند. 

 دین در نظر یونگ نگرشی است مشتمل بر ملاحظه و مشاهده برخی عوامل پویا که قدرت تلقی می شوند: ارواح، شیاطین، خدایان، قوانین،  اندیشه ها، آرمان‌ها یا هر نامی که انسان به چنین عواملی در دنیای خود داده و آنها را تا بدان حد قدرتمند، خطرناک یا کمک دهنده یافته که مورد توجه خاص او قرار بگیرند، یا در این عوامل آنقدر شکوه، زیبایی و معنا دیده که آنها را به جان و دل مورد پرستش و مهرورزی قرار دهد. 

 این نگرش وقتی پدید می آید که اشخاص آنچه را رودلف اتو ((ربانی)) می نامید آگاهانه تجربه کنند یعنی عاملی پویا که انسان را در چنگ می‌گیرد و مهار می‌کند و آدمی به جای آن که خالق آن باشد همواره قربانی آن است. 

 افراد اغلب گمان می‌کنند که این عوامل یا قدرتهای پویا وجودی جدا از آنان دارند. برخلاف یونگ که معتقد است کهن الگوهای موجود در ناحیه هشیار جمعی منشاء اصلی و بی‌واسطه این عوامل اند. مواجهه غیرمستقیم با کهن الگو ها به ویژه کهن الگوی((خود)) در هر یک از اشکال آن همواره تجربه ای ربانی و بنابراین هیبت انگیز و جذاب است، که هر قدر جلوه روشن تری داشته باشد شدت آن بیشتر است. استقلال ظاهری این نیروها از فعالیت ارادی و ادراک هوشیارانه باعث می‌شود تا کسانی که آنها را تجربه می‌کنند و گمان کنند که این قدرت ها از بیرون به آنان هجوم آورده اند. 

 اعتقاد یونگ به اینکه منبع تجربه ها و اندیشه های دینی در روان آدمی است باعث شد که در معرض اتهاماتی چون روانشناسی گرایی، لاادری گری، و حتی الحاد قرار گیرد.

 در پاسخ به این اتهامات وی تاکید می‌کرد که به عنوان روانشناس نمی‌تواند چیزی جز این بگوید که خدا در روان آدمی وجود دارد روانشناسی فقط می تواند (( تیپوس)) یا ((اثر))  را بشناسد، نه ((موثر)) را.

به گفته یونگ شواهد نشان می‌دهند که روان دارای عملکردی دینی است کار روانشناس این است که به مردم کمک کند تا رویای درون را که بر ایجاد رابطه میان روان و تصاویر مقدس مبتنی است کشف کنند. روانشناسی بیش از آن که به دین حمله یا آن را تخریب کند رویکرد های مناسبی برای فهم بهتر این چیزها را پدید می آورد، چشم مردم را بر مبنای واقعی جزم ها می گشاید، و به جای آن که مخرب باشد فضای دین را باز می‌کند تا عده بیشتری را دربر گیرد. روانشناسی که ملتزم به هیچ عقیده ای نیست میتواند ذهن رشد نیافته را یاری دهد تا ارزش و نیروی تناقض‌های ایمان را در یابد. در واقع تنها از راه تضادهای منطقی و نمودهای غیرممکن تناقض است که به نظر یونگ می‌توانیم امیدوار باشیم که به درکی از کلیت زندگی دست می یابیم. 

 

​​​​منبع: کتاب روانشناسی دین اثر دیوید ولف